Sách Cá linh đi học. Ảnh: M.U.

Nhắc đến nhà văn Lê Quang Trạng là người đọc nhớ ngay đến cảnh sắc miền Tây, với sông nước chằng chịt đan xen, con người đôn hậu phóng khoáng. Anh viết nhiều thể loại, từ thơ, truyện ngắn, ghi chép bút kí, rồi truyện dài thiếu nhi. Ở thể loại nào anh cũng để lại những dấu ấn riêng biệt về mảnh đất nơi mình sinh ra lớn lên, nhưng riêng nhất có lẽ là truyện thiếu nhi.

Từ Thủ lĩnh băng vịt đồng, đến cuốn sách mới xuất bản Cá linh đi học (Nhà xuất bản Kim Đồng), tác giả đã đưa các em nhỏ đến với chuyến hành trình “tái” khám phá vùng đất của những Đoàn Giỏi, Nguyễn Quang Sáng, Anh Đức… dưới con mắt của người viết hôm nay.

Hành trình hiểm nguy của Linh Ống

Cá linh là một loài thuộc họ cá chép, nguồn gốc từ biển Hồ - Campuchia. Vào tháng 5 âm lịch hàng năm, cá đẻ trứng trên khu vực sông Mê Kông nước bạn, tháng 7 theo nước lũ từ thượng nguồn đổ xuống đồng bằng sông Cửu Long. Trong quá trình di chuyển cá ùa vào đồng ruộng, ăn thỏa thuê rong rêu, phù du rồi lớn dần. Tháng 10 nước rút, cá từ trong đồng ruộng hạ lưu túa ra sông ngược về.

Hành trình của chú cá Linh Ống trong cuốn sách cũng bắt đầu như vậy. Nhà chú ở Biển Hồ, theo tập tục của loài cá linh hàng năm chú lên đường đi học ở trường học sông Cửu Long.

Quá trình đi học là quá trình chú nhận ra cuộc sống không đơn giản như những gì mình vẫn nghĩ. Chướng ngại vật đầu tiên của chú là lưới điện. Kế nữa, thuốc nổ mà loài người quăng vô tội vạ xuống sông để bắt cá. Chưa kịp chuẩn bị gì, chú sợ. Nhưng sợ hơn nữa là phải chứng kiến cái chết của bạn bè cùng loài, của bạn thân cá Heo.

“Tôi thấy những người anh em của mình lờ đờ trôi. Tụi nó mở mắt trao tráo, mà lay vây đứa nào đứa nấy cũng im thinh.”

Từ đận chia tay lạc đàn ở nhánh sông biên giới, chú lang thang vật vờ gặp được Tôm Bọc. Tôm Bọc cũng là nạn nhân của loài người. Khi loài người vứt rác thải xuống sông, rác trôi chú ta vướng vào từ đó không thoát ra được. Khi tôm bị loài cá nóc mít tấn công thì vô tình cái túi bị xé, tôm thoát được nhưng bị mất một càng. Linh Ống tạm gác chuyến đi ở lại chăm sóc kiếm thức ăn khi Tôm Càng lột xác bấy bớt, yếu ớt.

Tiếp đến, chú tìm gặp ông cá sấu Năm Chèo ở Vàm Nam để hỏi bao giờ loài người không còn giăng lưới điện giết cá linh nữa. Ông Năm Chèo tức giận xua cá đi lấy cớ bận tu (hay chính ông cũng chẳng thể có câu trả lời).

Trong quá trình bị ông Năm Chèo đuổi đi, Linh Ống gặp được ông cá Hô. Ông cá Hô dẫu bị loài người ngày đêm săn đuổi (có đến hơn chục chiếc ghe cào muốn nát khúc sông này chỉ để tìm bắt được đích danh ta) vẫn sẵn sàng dẫn Linh Ống qua đoạn sông dữ giăng trùng trùng cạm bẫy.

Từ đây vô tình Linh Ống gặp cá Rô trầm cảm (vì mâu thuẫn với bố mẹ), cuộc phiêu lưu từ sông chuyển sang cuộc phiêu lưu nơi đồng ruộng, và đào thoát khỏi cảnh cá chậu chim lồng.

Sách gửi thông điệp bảo vệ thiên nhiên tới bạn đọc nhỏ. Ảnh: Q.T.

Thoát bẫy để trở về

Cá Rô và Linh Ống vô tình bị một cậu bé bắt nuôi làm cảnh. Ở trong bể cá cảnh, cả hai quen với Ba Đuôi, một bạn cá màu đỏ. Cả ba được nuôi sống bằng thức ăn công nghiệp dạng viên.

Cá Rô sau mấy ngày đói thì bắt đầu mon men ăn thức ăn của con người. Riêng Linh Ống thì không, cậu quen ăn rong rêu nơi sông nước, ruộng đồng tự nhiên chứ không ăn thức ăn công nghiệp.

Biết trước ở lại trong bể cá sớm muộn gì cũng chết đói (và chết buồn), tưởng đâu số phận an bài, thì may bạn Ba Đuôi mách cho cả hai cách phềnh ngửa bụng giả chết để loài người vứt đi (đồng nghĩa thả ra).

Sau khi thoát ra, cá Rô đưa Linh Ống về đến Láng Sen, tìm gặp bác Rùa trên mai có hai chữ “phóng sinh” để nhờ bác chỉ cách tìm về được với những người anh em thất lạc khi đi từ Biển Hồ sang. Trong khi chờ đợi ở Láng Sen, tẩm bổ lại cơ thể để có sức cho chuyến trở về Linh Ống được nghe kể, gặp bao chuyện lạ.

Ông Lóc chồng do ăn quá nhiều thức ăn tẩm hóa chất của con người thải ra mà cơ thể biến dạng, đầu nổi u, thân phù màu đỏ, vây ở lưng và bụng dựng đứng lên. Vợ con ông cá Lóc không nhận ra ông cuối cùng phải bỏ xứ tìm nơi tịnh thân để thải hết chất độc trong người ra.

Rồi chuyện đánh nhau giành đất giữa kiến cánh và kiến lửa khiến bao kiến oan mạng. Chuyện bác Rùa có linh tính, coi móng biết trước chuyện tương lai. Chính bác tạo hang động dưới cây da ngã để mỗi mùa động ổ bị con người xẹt điện các loài thủy sản có chỗ nương náu. Nhờ thế mà các loài vẫn tồn tại được chứ chưa đến mức tuyệt diệt.

Thế mới thấy, ẩn ngầm sau cuốn sách Cá linh đi học là tiếng kêu cứu của thiên nhiên trước sự tàn phá của con người. Không chỉ đánh cá bằng lưới, con người còn tận diệt bằng thuốc nổ, bằng điện.

Với điện, những con cá nhỏ dính phải không chết cũng không thể lớn, phát triển bình thường. Chưa hết, con người còn vứt rác thải sinh hoạt trực tiếp xuống dòng sông, nạn nhân cụ thể là Tôm Bọc. Rồi rác thải công nghiệp, với nạn nhân là ông Lóc chồng.

Ở đây, hành trình đi học của chú cá linh thực ra là hành trình trốn tránh cạm bẫy của con người giăng ra. Sách gửi thông điệp đến với mỗi độc giả: hãy sống bình đẳng và bảo vệ thiên nhiên.

Cái kết cuối cùng, trải qua bao sóng gió, cạm bẫy, Linh Ống trở về Biển Hồ an toàn với gia đình, với cụ Linh Tía. Cậu vẫn ao ước có một chuyến hành trình tiếp theo nữa, trở về mang hạt phù sa đến với đồng bằng sông Cửu Long, để gặp gỡ thêm nhiều người bạn mới, thăm hỏi những người bạn cũ.

Riêng với loài người, dù bị săn đuổi nhưng cậu vẫn yêu mến chứ không thù hận. Bởi con người cũng có tốt có xấu, có người bắt cá thì cũng có người ngày ba bữa gõ kẻng cho cá ăn mà không mưu lợi điều gì…